مقدمه

هندلینگ یعنی جابجایی و نگهداری موقت جهت انتقال ماهیان صید شده به بازار مصرف یا به کارخانجات فرآوری. ماهی بلافاصله پس از صید و خارج کردن آن از آب متحمل مجموعه ای از تغییرات می شود. اگر چه این تغییرات به تدریج ظاهر می گردند ولی سرعت پیشرفت آنها متفاوت بوده و تحت تاثیر مستقیم فرآیندهای پس از صید قرار دارد. از اینرو عدم توجه به شرایط نگهداری پس از صید و نتیجتاً بروز تغییرات نامطلوب در اختصاصات کیفی می تواند به سرعت کیفیت محصول را تغییر داده و در ادامه منجر به ظهور علایم فساد گردد ولی با یک مدیریت صحیح میتوان این تغییرات و علایم را به حداقل و حتی صفر رسانید.

از جمله این تغییرات شامل: سفت شدن عضلات (جمود پس از مرگ Rigor Mortis) ، خود هضمی یا اتولیز ، اکسیداسیون چربیها ، تندی هیدرولیتیک ، تغییرات باکتریولوژی

اصول آماده سازی و نگهداری (Ackman ، 1980  )

به طور کلی اصول نگهداری و آماده سازی ماهی را باید در 2 قسمت جداگانه بررسی نمود:

1. آماده سازی اولیه در هنگام صید

2. نگهداری و آماده سازی پس از صید

در این رابطه به دلیل تغییرات سریع پس از صید و امکان طولانی تر بودن زمان باقی ماندن صید در مزرعه پرورشی از اهمیت بیشتری برخوردار است.

توجه و دقت کافی در نگهداری پس ازصید دراستخر می تواند این اطمینان را به وجود آورد که ماهی تازگی اولیه خود را تا رسیدن به کارخانه حفظ نماید. دستیابی به این مهم در درجه نخست مستلزم سرد کردن ماهی پس از صید و نگهداری آن در شرایط سرما در طول مدت انبار ماهی است. به این دلیل رعایت کامل نظافت و بهداشت در عرشه و اطاق نگهداری و آماده سازی ماهی در پایداری اختصاصات کیفی محصول حایز اهمیت زیادی خواهد بود. توجه و دقت کافی در نگهداری ماهی در دمای مناسب میتواند به حد زیادی در حفظ تازگی یعنی مهمترین فاکتور کیفی ماهی تاثیر داشته باشد. با توجه به اینکه فعالیتهای آنزیمی و میکروبیولوژیکی به حد زیادی تحت تاثیر درجه حرارت قرار دارند لذا کنترل درجه حرارت در طول مدت نگهداری ماهی از نظر افزایش ماندگاری و حفظ کیفیت محصول از اهمیت خاصی برخوردار است. یکی از مناسب ترین روشها برای سرد کردن ماهی استفاده از یخ یا مخلوط آب و یخ است. یخ نه تنها ماهی را سرد می کند بلکه تمامی وسایل و تجهیزات و محیطی که در تماس با آن است را نیز سرد می نماید.

عوامل موثر در فساد

دما (افزایش حرارت، باعث افزایش فعالیت و تعداد میکروارگانیسم ها شده و با مصرف ترکیبات ساده و در نهایت با تجزیه آنزیمی ترکیبات پیچیده وارد عضلات ماهی می شود.) ، تخریب پوشش ماهی (تخریب پوشش خارجی ماهی باعث تسریع نفوذ باکتری به عضله می شود.)، تخلیه حفره شکمی ،  خونگیری (خون ماهی در درجه حرارت بالای صفر تا حدود 30 دقیقه پس از صید به حالت مایع باقی می ماند و بعد منعقد می شود. عدم خونگیری کامل سبب تیرگی فیله و افت کیفیت گوشت ماهی می شود.) ، شستشو (با استفاده از آب شیرین یا آب شور تمیز و عاری از آلودگی) ، پس از اتمام شستشو، ماهی باید بلافاصله در مجاورت یخ قرار گیرد.

دلایل فساد پذیری بالای ماهی

1.     گلیکوژن پایین ( pH نزدیک به خنثی گوشت ماهی ) ، تنوع و کثرت میکروارگانیسم ها (سرمادوست) ، منبع غذایی میکروارگانیسم ،تغییرات باکتریولوژی.

فلور میکروبی ماهی تازه صید شده (  Acuff ، 1984 )

فلور میکروبی در سطح خارجی یا در سطح پوست ماهی تازه صید شده 10⁷- 10² در هر سانتیمتر مربع، در آبشش و روده 10⁹- 10³ در هر گرم، که تعداد و نوع آن به محیط زندگی ماهی بستگی دارد.

• در آبهای معتدل اکثراً باکتریهای هوازی یا بیهوازی اختیاری، سرما دوست، گرم منفی میله ای شکل پزدوموناس، آلتروموناس و ویبریو.

• در ماهیهای گرمسیری باکتریهای گرم مثبت هم جدا می شوند مثل میکروکوکوس.

• در ماهیهای آبهای شیرین فلور میکروبی کمی متفاوت می باشد مثلاً ایروموناس باکتری غالب در فساد پزدوموناس و آلتروموناس می باشند.

دلایل فساد ماهی

۱ - فعالیت شیمیایی مثل اکسیداسیون چربی بویژه در ماهیان چرب مثل ساردین، قزل آلا و کپور علفخوار و ... و در نتیجه ماهی بوی تند بخود می گیرد.

۲ - عملکرد میکروب ها شامل تخریب باکتریایی گوشت ماهی که در نتیجه وجود باکتری در بخش پایینی مجرای معدی روده ای و روی سطح بدن ماهی ایجاد شده و موجب فساد در پروتئین و کربوهیدرات و چربی در گوشت ماهی می گردد.

۳ - فعالیت آنزیمی که در نتیجه اتولیز، بافت گوشتی را فاسد کرده و ماهی را نسبت به حمله باکتریایی حساس می سازند.مثلاً اتولیز پروتئین ها منجر به تشکیل اسید آمینه و آمونیاک، دی اکسید کربن و ترکیبات بازی فرار و تولیداتی با بوی بد می گردد.

۴-  فساد در نتیجه فاکتورهای دیگر مثلا فساد ماهی ماکرل در آمریکا از نوعی پلانکتون غذایی بنام کپه پود است که در معده ماهی وجود دارد و فساد ماهی را ۲۴ ساعت پس از صید حتی در ماهی یخ زده موجب می گردد.

مشکلات ویژه در نگهداری ماهی

ماهی منجمد کم ارزش تر از ماهی تازه است. ماهیانی که برای کوتاه مدت منجمد شده اند تغییر ماهیت یا دناتوره شدن پروتیین های گوشت را نشان می دهند. انجماد سبب تشکیل کریستال یخ در عضله می گردد. انجماد سبب تغییر در تعادل نمک، آب و پروتئین در ماهیچه ماهی می گردد. سرد کردن زیر نقطه انجماد سبب می شود آب، بافت را ترک کرده و در بیرون بصورت کریستال یخ منجمد شود.

در تمام مراحل انجام کار بایستی بهداشت رعایت گردد و دقت کافی مبذول داشت. شستشو بمنظور کاهش فلور باکتریایی سطح ماهی و روده برداری ماهی با هدف جلوگیری از اتولیز گوشت توسط آنزیم های روده انجام میشود هر چند که اغلب روده برداری به آلودگی گوشت با باکتری موجود در مایع روده کمکمی کند. جابجایی ماهی در مراحل مختلف، خطر فساد باکتریایی را بدلیل افزایش آلودگی ثانویه در اثر تماس با سطوح غیر بهداشتی دارد. فیله کردن گوشت مخصوصا در ماهیان چرب ممکن است سبب تسریع فساد گردد.

هر چند که نگهداری و عمل آوری در صنعت ماهی خیلی مهم است اما دارای اشکالاتی هم می باشد:

• نگهداری بد منجر به دکربوکسیلاسیون اسید آمینه هیستیدین به هیستامین می گردد که سبب مسمومیت غذایی می شود.

• اگر اصول بهداشتی صحیح در طول عمل آوری مثل شستشو، روده برداری و در آوردن امعا و احشا رعایت نشود بسیار مضر است و جمعیت باکتریایی را افزایش می دهد.

• سرد کردن سبب دناتوره کردن پروتیین های گوشت می شود که ناشی از تشکیل کریستال های یخ در طول سرد کردن است و سبب آسیب مکانیکی به عضلات و تخریب دیواره های سلولی و تغییر شکل و ساختار و افت کیفیت گوشت از نظر بو و مزه می شود. همچنین گوشت آبگیری شده و بافت آن شل می شود.

• خشک کردن سبب کاهش وزن، ارزش غذایی و قابلیت هضم گوشت می شود.

• دودی کردن فساد چربی را تسریع کرده و قابلیت هضم تولیدات چرب را کاهش می دهد.

• شور کردن زیاد به رشد باکتری های مقاوم به نمک کمک کرده که سبب زردی و فساد در گوشت می گردد.

• کنسرو کردن موجب افت زیاد ویتامینB، اسید پانتوتنیک و اسید گلوتامیک و ویتامینC  می شود.

• شور کردن در ترکیب با دودی کردن موجب افت پروتئین در حد ۱ تا ۵ درصد بدلیل شور کردن و ۸ تا ۳۰ درصد بدلیل دودی کردن می شود.

• استفاده از آنتی بیوتیک ها اگر با احتیاط انجام نشود ممکن است سبب بروز حساسیت در مردم گردد.

تمامی مواردفوق بیانگر این مطلب است که مصرف ماهی بصورت تازه مطلوبیت بیشتری دارد اما از آنجا که در همه وقت دسترسی به آن میسر نیست و نیز بمنظور افزایش بهره وری و به حداقل رساندن ضایعات ماهی و در بعضی موارد، نبود امکانات کافی بمنظور نگهداری حجم زیاد صید می توان از محصولات فرآوری شده مطمئن هم استفاده کرد که در آنها علاوه بر سرما، حرارت و بسته بندی مناسب گاهاً از نگهدارنده های شیمیائی نیز بصورت توام استفاده شده است.

روش های ایجاد و استفاده از سرما ( مصدق ، 1385 )

الف- استفاده از یخ

ب- هوا ی سرد

پ- آب سرد (شیرین- دریا)

ج- اسپری آب نمک

ماهی بعد از صید پس از مدت زمان نسبتاً کوتاهی وارد مرحله جمود نعشی می شود که این مرحله با کاهش pH همراه است. در شرایط معمول، ماهی در مراحل اولیه نگهداری دارای قابلیت پایداری در برابر هجوم باکتریها است که این وضعیت تا پایان مرحله جمود نعشی ادامه دارد. به همین جهت هرگاه ماهی دیرتر وارد مرحله جمود گردد و برای مدت طولانی تری هم در این حالت باقی بماند قادر خواهد بود کیفیت خود را برای مدت بیشتری حفظ کند. در این رابطه گونه ماهی و شرایط و دمای نگهداری از جمله مهمترین عواملی است که زمان مورد نیاز برای آغاز جمود و مدت دوام آن را تعیین می کند. از اینرو سرد کردن سریع ماهی تا صفر درجه می تواند تا حد زیادی جمود را تاخیر اندازد.

یکی از مناسب ترین روشها برای سرد کردن ماهی استفاده از یخ است. یخ از یک طرف ماهی و محیط اطراف آن را سرد می کند و به حدود صفر درجه می رساند، از طرف دیگر یخ هنگام ذوب شدن بطور مداوم باکتریها، خون و مواد لزج را از سطح ماهی شسته و در نتیجه آلودگیهای سطحی را نیز تا حد زیادی کاهش می دهد.

لازم به توضیح است که در طول نگهداری ماهی در یخ باید یخ ذوب شده را جایگزین کرد. به دلایل بهداشتی و مقررات تجاری، یخ باید حتماً از آب قابل شرب تهیه شده باشد. یخ معمولاً به اشکال مختلف در دسترس مصرف کنندگان قرار می گیرد. یخ بصورت خرد شده به دلیل سهولت در نگهداری و توزیع و همچنین بدلیل سطح تماس آن با ماهی در الویت می باشد.

از لحاظ کیفی، مدت زمان نگهداری ماهی بدون چربی را در مجاورت یخ به چهار مرحله می توان تقسیم کرد:

1. مرحله اول که از زمان صید تا روز ششم است تغییرات کیفی عمده ای در ماهی رخ نمی دهد و فقط مقداری تغییر در طعم بروز می نماید.

2. مرحله دوم بین روزهای 10- 7، علاوه بر تغییر در طعم، در بوی ماهی نیز تغییراتی رخ می دهد.

3. مرحله سوم بین روزهای 14- 11، ابتدای مرحله طعم و بوی ماندگی در ماهی ظاهر شده و سپس در ادامه ماهی بوی ترشیدگی می گیرد.

4. مرحله چهارم که روز 15 آغاز می شود و عمده تغییرات در رابطه با فعالیت های باکتریایی است، علائم ظاهری فساد از جمله ایجاد گاز دی سولفور هیدروژن و آمونیاک نمایان شده و ماهی غیرقابل مصرف می گردد.

نسبت یخ مورد نیاز برای سرد کردن ماهی در نواحی سردسیر و معتدل 1 به 2 و در نواحی گرم و حاره 1 به 1 در نظر می گیرند.

روش دیگری که برای کاهش درجه حرارت بدن ماهی پس از صید به کار می رود غوطه ور کردن آنها در تانک های حاوی آب سرد است. دو سیستم اصلی برای این منظور مورد استفاده قرار می گیرند.

1.     سیستم Refrigerated Sea Water (RSW) که در آن از طریق مکانیکی درجه حرارت آب تا 1- درجه سلسیوس کاهش داده می شود.

2.       سیستم Chilled Sea Water (CSW) ( آب دریای سرد شده ) که در آن یخ با آب دریا ( حاوی نمک ) و یا آب شیرین و سپس برای کاهش درجه حرارت بدن ماهی مقداری نمک بکار برده می شود.

روش CSW برای ماهیان کوچک و چرب مناسب تر است. در روش CSW درجه حرارت آب تا 2- درجه کاهش یافته و در نتیجه ماهی در محیط سرد احاطه شده و بخاطر شناوری تقریباً برابر با وزن خود در آب شناور مانده و سریعتر از دیگر روشهای نگهداری گرمای خود را از دست می دهد. در روش نگهداری ماهیان ریزاندام در یخ خرد شده پس از 3 ساعت درجه حرارت بدنشان به صفر درجه سلسیوس می رسد در صورتیکه در روش CSW این زمان به کمتر از 1 ساعت تقلیل می یابد.

نمک و دمای زیر صفر از شروع و پیشرفت جمود پس از مرگ جلوگیری نموده و درنتیجه رشد باکتریهای عامل فساد و فعالیت آنزیمها را کند نموده و ماندگاری محصول افزایش می یابد. همچنین در این روش بخاطر شناور بودن از وارد آمدن ضربه و تماس ماهیها با یکدیگر جلوگیری می گردد و چنانچه در طی حمل و نقل از همین مخازن استفاده گردد، ماهی تماس کمتری با هوا داشته و از خشک شدن سطح پوست و اکسیداسیون جلوگیری می شود. این روش علاوه بر افزایش در ماندگاری محصول از ابعاد اقتصادی، سهولت و سرعت در انجام کار نیز نسبت به روش نگهداری در یخ خرد شده ارجحیت دارد. ماهی نگهداری شده با این روش برای مصارف انسانی بصورتهای بسته بندی ، منجمد کردن، کنسرو کردن و تولید محصولات خمیری و ... کاملاً قابل استفاده است. بکارگیری روش RSW در فصول سرد سال نیز ضروری است. چرا که در فصول سرد درجه حرارت متوسط آب و محیط 15- 10 می باشد در صورتیکه درجه حرارت مطلوب نگهداری ماهی صفر تا 2- درجه سلسیوس می باشد. بهترین و اقتصادی ترین روش برای نگهداری و حمل و نقل ماهیهای ریز برای مصارف انسانی روش CSW می باشد.

نقطه انجماد ماهی بطور متوسط 1- درجه بوده و در 20- درجه سلسیوس آب بدن ماهی نزدیک 90% یخ میزند.

قسمت اعظم آب بدن ماهی در محدوده بین 1- تا 6- درجه سلسیوس یخ میبندد این محدوده را منطقه بحرانی میگویند و کیفیت انجماد بستگی به مدت زمان گذشتن از این محدوده را دارد. که با شروع انجماد آب بدن ماهی شروع به یخ زدن میکند هرچه سرعت انجماد زیادتر باشد احتمال اینکه آنزیمهای موجود در بدن ماهی فعالیت کنند کمتر می شود. اگر انجماد بصورت کند انجام گیرد اندازه کریستالها بزرگ و خارج سلولی است و احتمال تخریب سلولی در این حالت زیاد می باشد، در مقابل اگر انجماد بصورت سریع باشد کریستالها عمدتاً کوچک و داخل سلولی هستند.

فعالیتهای حاصل از اکسیداسیون چربی سبب تغییرات نامطلوب در ماهی می گردد که به دو صورت عمده انجام می شود یکی در اثر اتواکسیداسیون که درنتیجه ی واکنش بین اکسیژن و لیپیدهای غیر اشباع است (که در اصطلاح تندی اکسیداتیو می گویند) که بیشتر در زمان نگهداری ماهی در سردخانه اتفاق می افتد و روش دیگر هیدرولیز چربی و آزاد شدن اسیدهای چرب و گلیسرول می باشد که بیشتر در طی نگهداری ماهی، به صورت غیر منجمد اتفاق می افتد. همچنین هیدرولیز چربی ممکن است در اثر لیپازهای میکروبی یا لیپازهای با منشاء داخلی نیز ایجاد گردد. از جمله تغییرات دیگر که پس از صید در ماهی بروز می نماید. سفت شدن عضلات یا مرحله جمود نعشی Rigor- mortis می باشد. نقش این پدیده در سیستم دفاعی بدن حائز اهمیت است. در شرایط معمول ماهی در مراحل اولیه نگهداری دارای قابلیت پایداری در برابر هجوم باکتریهاست که این وضعیت تا پایان مرحله ی جمود ادامه می یابد. به همین جهت هرگاه ماهی دیرتر وارد مرحله جمود گردد و برای مدت طولانی تری هم در این حالت باقی بماند قادر است کیفیت خود را برای مدت بیشتری حفظ نماید.

بهینه سازی عملیات نگهداری ماهی در یخ

هر چقدر تماس ماهی با یخ بیشتر باشد عمل خنک سازی آنها بهتر انجام می شود. عمل ذوب شدن یخ باعث جریان آهسته آب می شود که دائماً ماهی را شسته و خنک می کند. این پدیده وقتی جواب مطلوب می دهد که یک لایه ماهی و یک لایه یخ متناوباً روی هم قرار داشته باشند. یخ باید مستقیماً در تماس با شکم ماهی باشد. این قسمت دارای بار میکروبی زیادی بوده، بنابراین در معرض فساد بیشتر

می باشد، شکم ماهی باید به طرف پایین قرار گیرد تا آب حاصل از ذوب یخ ها روی آن جمع نشود زیرا این عمل مستعد رشد میکروبی است.

عملیات جعبه گذاری ماهی

با استفاده از جعبه گذاری ماهی با قفسه بندی کم ارتفاع ماهی، می توان از له شدن صید جلوگیری کرد. در اینجا منظور از قفسه بندی کم ارتفاع، تعداد زیادی قفسه است به نحوی که هر قفسه تنها یک لایه از ماهی را در خود جای می دهد.

روش های یخ گذاری ماهی

وقتی ماهی می میرد زنجیرهایی از فرآیندها به دنبال هم آغاز می شوند و بافت ماهی را تغییر می دهد این مراحل مختلف شامل یک مرحله تکامل سلولی کوتاه مدت سپس کهنگی و در نهایت فاسد شدن است. افزایش فرآورده های متابولیکی به واسطه میکروارگانیسمهایی که به تعداد زیاد در داخل محصول رشد می کنند آنها بو و مزه محصول را تغییر می دهند و حتی می توانند سمی بشوند نمونه این فرآورده های متابولیک عبارتند از تری متیل آمین، اسید آمینه های آزاد، آمونیاک و ترکیبات قلیایی بخار شدنی دارای نیتروژن. تقریباً همه این فرآیندها با کاهش دما می توانند کند شوند وقتی که درجه حرارت پایین آورده شود فعالیت های آنزیمی کاهش می یابند همچنین سردسازی رشد بیشتر میکروارگانسیمها را کند می کند به این ترتیب سرما و یخ برای ماهی ها و سایر محصولات دریایی اثر نگهدارنده دارد هر چه دما پایینتر بیاید این اثر بیشتر است وقتی درجه حرارت بین 5 تا 10 درجه سلسیوس باشد به ازای هر درجه کاهش دما 10% به مدت زمان ماندگاری محصول افزوده می شود در حالیکه در دمای صفر تا 1- درجه سلسیوس مدت زمان ماندگاری 50 تا 100% افزایش می یابد.

کاهش دمای 12 کیلوگرم ماهی از 10 درجه به صفر درجه ی سلسیوس مقدار 5/1 کیلوگرم یخ لازم است ، بدیهی است که این فرمول یک مقدار تقریبی را به دست می دهد و در عمل عوامل دیگری همچون محیطی که محصول در آن قرار دارد در تعیین مقدار یخ مورد نیاز موثر است.

 آقای Tulsner دانشمند آلمانی مدت زمان ماندگاری ماهی را 5/2 روز در 10 درجه و 5/5 روز در 4/4 درجه و 14 روز در دمای صفر درجه سلسیوس بیان می کند هر چند مدت زمان ماندگاری تنها به درجه حرارت بستگی ندارد بلکه به گونه ی ماهی (برای مثال ماهی کفشک اقیانوس اطلس تا 21 روز قابل نگهداری است در حالیکه بعضی از گونه ها بعد از 3 روز فاسد می شوند) فاکتورهای فیزیولوژیکی (مانند زمان تغذیه و مراحل تولید مثلی) مقدار غذایی که ماهی مصرف کرده است، دمای آب در فصول مختلف سال و عوامل تأثیر گذار دیگر نیز وابسته است.

انواع یخ

• یخ پودر:

یخ پودر می تواند از آب شیرین و یا شور تولید شود. یخ تولید شده از آب شیرین خیلی خشک و دمای آن بین 6- تا 12- درجه سلسیوس و نسبتا سرد است.

• یخ پولکی:

این نوع یخ با دمای حدود 5/0- درجه سلسیوس همه جا می تواند مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به این درجه ی حرارت خطر سوختگی در اثر سرما کم و چون این نوع یخ فاقد گوشه های تیز می باشد احتمال آسیب های فیزیکی به ماهی وجود ندارد.

• یخ مایع:

در حال حاضر استفاده از این نوع یخ که عناوین مختلفی مانند یخ مایع  به آن اطلاق می شود متداول است. این یخ از آب دریا که در دماهای پائین به شکل مخلوطی از یخ غیر متبلور و آب و یا به عبارت دیگر یخ آب و یا برفاب تبدیل می شود تولید می گردد. یخی که از آب دریا تولید می شود برای سردسازی ماهی مناسب است.یخ تولید شده از آب دریا دمایی بین 5- تا 9- درجه ی سلسیوس دارد و به صورت دو فاز است.

• یخ خشک:

یخ خشک از آب تولید نمی شود بلکه از دی اکسید کربن تولید می گردد. در جریان تولید یخ خشک منبسط نمودن دی اکسید کردن تحت فشار و پیش سرد شده در یک فضا منجر به تشکیل CO2 جامد می گردد و با جذب گرما مجدداً به گاز CO2 تبدیل می شود. (روحانی ، 1385 )

منابع

1. روحانی ، م . 1383 . سرد سازی با یخ روشی مطمئن برای حفظ کیفیت و تازگی ماهی( ترجمه ) . انتشارات اداره توسعه بازار و صنایع شیلاتی . صفحات 1 – 5 .

2 . عملیات صید و برداشت از استخرهای پرورش ماهیهای گرم آبی . سازمان شیلات ایران ، 1381 . انتشارات وزارت جهاد کشاورزی  . صفحات 31 – 36 .

3 . . مصدق ، م . 1385 . سردسازی و هندلینگ مناسب ماهی با تاکید بر سیستم RSW ( ترجمه ) . انتشارات اداره توسعه بازار و صنایع شیلاتی .10صفحه  . 

4. یان چاستون. . مترجم: مختار محمدی. نقش مدیریت در شیلات آبزی پروری

5. Abe, H. and E. Okuma (1991). Rigor mortis progress of carp acclimated to different water temperatures, Nippon Suisan Gakkaishi, 57, 2095-2100..

6. Ackman, R.G. (1980). Fish lipids. Part 1. In: J.J. Connell (ed.) Advances in fish science and technology, Fishing News (Books) Ltd., Farnham, Surrey, 86-103.

7. Acuff, G., A.L. Izat and G. Finne (1984). Microbial flora on pond-reared tilapia (Tilapia aurea) held on ice. J. Food Prot. 47, 778-780.

8. Bersamin, S.V., et. al., A Survey on Fish Handling Practices in the Philippines, Proceeding IPFC 11 (111) 1965.

9. Dolendo, A.L., et. al., Standardization of Handling, Icing and Freezing of Milkfish, Milkfish (Bangus) as Food, (Manila: NSDB, 1979) p. 57.

10. FAO. Fisheries Circular No. C349, Code of Practice for Crabs, Rome: December 1977.

11. Guevara, G., Marketing and Distribution Flow at Navotas Fish Landing,A Philippine Fish Marketing Authority Report, 1975.

12. Waterman, J.J., Which Kind of Ice is Best, Torry Advisory Note No. 21, Torry Research Station, Aberdeen, Scotland.

13. Shammi, Q.J. and S. Bhatnagar. 2002. Applied fisheries.( Fish preservation and processing)pp:.100-115. Agrobiosis, India